تمدن تپه حصار

تمدن حصار در دو کیلومتریی شهر دامغان، در استان سمنان، از تمدن های کهن فلات مرکزی ایران به شمار میرود. تمدن حصار پیــش از تاریــخ، در دو عصر فرهنگی  مس سنگی و مفــرغ یه صورت متوالی، دارای بافت و هویت مســکونی بوده اســت. این دو عصر ( بازه زمانی 4500تا 1500)  از دوره هــای بــا اهمیت پیش از تاریخ ایران به شــمار می آیند. بنابراین بررسی های باستان شناسی بیان گر آن است که قدمت تمدن در این تپه قدیمی به اواسط هزاره پنجم قبل از میلاد مسیح بازمیگردد و تا ۱۷۰۰ قبل از میلاد مسیح نیز زندگی در آن جریان داشته است. این تپه از سال ۱۹۳۰ میلادی مورد کاوش قرار گرفت وهنور برخی از رازهای آن پنهان مانده است.

در عصر مس سنگی پیشرفت های مهم اجتماعی، فرهنگی و فناوری از جمله اختراع چرخ ســفالگری، استفاده از کوره های پیشرفته در پخت سفال و همچنین سنت نقاشی روی ظروف سفالین رخ داده است. در عصر مفرغ نیز با نوع دیگری از پیشــرفت ها از جمله ظهور و رواج ســفال خاکستری همراه اســت.

نقوش روی این سفالینه های صرفا جنبه هنری به معنای امروز را نداشته بلکه دربردارنده مفاهیم، باورها، اعتقــادات بوده اســت. سفالینه های تپه حصار، با تغییر زمان، تحول و دگرگونی یافته اند. از همین رو با بررســی ظروف منقوش این تمدن، به چگونگی روند تغییــرات پدید آمده در ویژگی های بصری نقوش به لحــاظ ترکیب بندی میپردازیم.

صد دروازه

جالب است پیش از پرداختن به مبحث تمدن حصار ، پیشینیه ای از شهر دامغان داده شود.

صددروازه و به‌زبان یونانی هکاتم پلیس (Hecatompylos )  از پایتخت های سلسله اشکانیان بود. این لقب هکاتم پلیس در نزد یونانیان به شهرهایی داده می‌شد که بیش ازچهار دروازه را دارا بودند. اسکندر مقدونی در تابستان ۳۳۰ (پیش از میلاد) در این محل توقف کرده‌بود. صددروازه با مرگ اسکندر بخشی از امپراتوری اشکانیان گردید. گفته می شود دور شهر دامغان در زمانهای که پایتخت امپراطوری اشکانیان بوده است کاملاً دیوار کشیده شده بود. این دیوارها به قدری ستبر بودند که ۲ درشکه از کنار هم بر روی دیوار رد می شدند.  بقایای آن دیوار هم اکنون هم وجود دارند و به نام دیوار بارو مشهور است.

هم چنین مسجد تاریخانه در شهر دامغان از دیگر بناهای دوره اشکانیان یا پارت هاست که پس از ورود اسلام به ایران، اولین مسجد ایران شد.

در دوران پس از اسلام این شهر به «شهر قومس» شهرت دارد که مرکز ایالت قومس بود. قومس در ابتدا کوه مس بوده و چون معدن مس در کوههای این ولایت زیاد بوده و بدین مناسبت باین اسم نامیده شده و بعد در لفظ کوه مس تحریف گشته و بقومس تبدیل گردیده است.

بعدها، دامغان جای گزین آن شد. نام دامغان از «ده» و «مغان» است. «ده» به معنای روستا است و «مغان» برگرفته از واژه مگی است. این لقب توسط زرتشتیان به پادشاهانی چون کوروش بزرگ و داریوش داده شده بود .

 تمدن حصار

تمدن حصار یکی از کهن ترین تمدن های ایرانی می باشد که در دو کیلومتری جنوب شــرق شــهر دامغانواقع شده است. بخش های مختلف این محوطه شامل : ( پهنه شمالی، تپه اصلی، پهنه سفال منقوش، تپه سرخ، تپه  گنج، تپه جنوبی، تپه دوقلو و کاخ ساســانی می باشد) . محوطه حصار دارای ســه دوره فرهنگی اصلی می باشــد. شناخت سفالینه ها و نقش های سفالینه های این تمدن بر تکیه بر این سه دوره انجام میشود.

دوره اول تمدن حصار

دوره اول که آغاز آن به هزاره پنجم پ.م باز می گردد، این دوهر خود مشتق به سه لایه از مکشوفات است. قدیمی ترین سفال های این دوره با دست ساخته شده، و سفال دو لایه دیگر با استفاده از چرخ به وجود آمده انــد. نقش مایه های به کار رفته در تزیین این ظروف به صورت هندسی، حیوانی، گیاهی و انسانی می باشند و رنگ آنها ( خاکستری تیــره، یا قهوه ای تیره اســت که روی زمینه قهــوه ای مایل به قرمز و قهوه ای روشــن یا خاکستری روشــن قرار داده شده اســت). این نقش ها گاهی در هر دو طرف ظرف، گاهی فقط در سمت بیرونی آن تصویر شده اند.

در این دوره ، در لایه اول، مراحلی از پیشــرفت، در نقوش روی ظروف مشاهده می شود. برای تزیین سطح ظروف از نقوش هندسی که شامل خطوط مستقیم، مورب یا مواج می باشد.در این لایه نقوش به قدری سادگی تا حد غیر قابل شناختی پیش میرود. در لایه دوم نقوش گیاهی، حیوانی و انسانی بر نقوش هندســی تداوم یافته  و با شــیوه طبیعت گرایی طراحی شده است. در لایه سوم  نقوش هندســی همچنان کاربرد دارد،  ولی نقوش گیاهان، پرندگان و انسان  از بین رفته است.

دوره دوم تمدن حصار

در دوره دوم حصــار که بقایای آثار آن بیشــتر در بخش های پهنه تپه جنوبی، و تپه سرخ آشکار شده است، دو نوع ســفال منقوش و خاکســتری به دست آمد. سفال منقوش با نقوش هندســی و حیوانی آراسته گردیده، البته نقوش جانوران بی نهایت ســاده شــده و نقش پرنده نیز کاملا از بین رفته است. در حالی که سفال های خاکستری فاقد نقاشی هستند و گاهی با نقش داغدار تزیین شده اند. لازم است توضیحی مختصری درباره شیوه داغدار کردن ظروف داده شود.

در نقوش تزیینی دوره دوم تمدن حصار تغییرات عمده ای پدید آمده است. نقوش هندســی چه به صورت مســتقل و چه به صورت تلفیق با نقوش جانوران همچنان باقی است، با این تفاوت که نقوش جانوران بی نهایت ساده شده است.

داغدار کردن ظروف سفالی

این روش که به مهر کشیدن نیز معروف است، با استفاده از سنگ صابون  یا با قطعه ای استخوان، ظروفی را که تازه درست کرده اند و در حال خشک شدن است پرداخت می کنند و شکل می دهند. معمولا ظرف در حالی که روی چرخ می ‌گردد, بر اثر تماس با مهر داغدار میشود. پس از پخته شدن، اثر مهر روی سفال به جای می ماند و حالت براق وصیقلی پیدا می‌ کند. سفال های داغدار در سراسر هزاره پنجم ق.م تا دوره اسلامی در تمدن های مختلف، بویژه در دوران استفاده از سفال خاکستری (خصوصا  تمدن حصار) متداول بوده است.

مطالعه بیشتر ⇐ نماد در آیکونوگرافی تمدن جیرفت

دوره سوم تمدن حصار

در دوران سوم تمدن حصار که با از بین رفتن سنت سفال منقوش و رواج  ســفال خاکستری شناخته شده است.سفال های این دوره ادامه همان ســفال های خاکســتری رنگ دوره دوم است. تعداد اندکی ســفالینه منقوش به دست آمده از این دوره، دارای همان سنت طراحی پیشین به صورت بسیار ساده است. در دوره سوم تمدن حصار تعداد اندکی ظروف منقوش که مطابق فن سفال سازی دوره قبل ایجاد شده، بدست آمده است.این ظروف با خطوط ساده هندسی آراسته شده اند.

سیر تحول نقوش تمدن حصار

ســفالینه های به دست آمده از تمدن حصار در شمار عالی ترین دست ساخته های ساکنین اولیه فلات ایران هستند. نقش آفرینان این سفالینه ها، نقوش حساب شده ای را که گاه به واقعیت نزدیک و گاه از آن دور می باشــد، بر روی ظروف خود رســم کرده اند که معرف رشد تفکر و نوع نگاه آنهاست. از این رو در یک روند تدریجی، نقوش سفالینه ها در هر لایه و دوره معرفی می شود.

به نظر می رســد تغییر و تحول  پدید آمده در نقوش دورهای سه گانه حصار، ناشی از تغییر پدید آمده در نوع زندگی و معیشت انسان آن دوره هاست. در دوره اول پس از پشت سر گذاشتن دوره نوســنگی و وارد شدن به عصر مس ســنگی، انسان با فعالیت های اقتصادی و اجتماعی جدیدی آشــنا شــد از جملــه اهلی کردن و بهره برداری چندگانه از برخــی حیوانات؛ بدین ترتیب که از انرژی برخــی از این حیوانات در امور کشــاورزی، بهره گرفت و یا اینکه از محصــولات این حیوانات در معیشــت خود اســتفاده کرد.

بنابراین، حیوانــات و گیاهان دارای اهمیت شدند. این موضوع روی دســت ســاخته ها منعکس شد. از طرفی با تسلط انسان بر حیوانات و غلبه بر محیط زندگی خود، ایجاد نقوش انســانی روی ظروف تبدیل به یک نقش ارزنده شــد و در هنگام نقش اندازی بر ســفالینه ها، نقاشی شد. بدین ترتیب بر نقوش ساده هندسی قبل، نقش حیوانات، گیاهان و انســان اضافه گردیــد.

در دوره دوم پیدایش سفال خاکستری بسیار قابل تامل است زیرا میتوان گفت رواج ســفال خاکستری عامل مهمی در کاهش ایجاد نقوش است.

در دوره سوم شاهد از بین رفتن سنت نقاشی بر سفالینه ها هستیم .البته ســفالگران به شیوه های جدیدی جهت تزیین ظروف ســفالین نظیر نقش کنده، برجسته و داغدار،دست یافتند.  بدین ترتیب نقش و قرارگیری نقش روی ظروف شکل مشخص  منبعث از نیازها، شــرایط و نوع نگاه و معینی داشــته که احتمالا سازندگان آنها می باشد.

تحلیل آثار تمدن حصار از منظر فرم شناسی

با بررســی هفتاد نمونه ظروف سفالین منقوش از دوره اول تمدن حصار که چهارده تا از آنها مربوط به لایه اول می باشد مشخص شد سفالینه ها در ســه شکل کاسه، ساغر و خمره ســاخته شده اند. این ظروف با نقوش راست گوشه و منحنی، با تنوع یک، دو و یا سه نقش ، در میان کادر و گاهی بدون کادر طراحی شــده اند. این کادرها در بعضی ظروف به دو یا سه کادر افزایش یافته  است.

دوره دوم تمدن حصار درعصر مس ســنگی (با سنت ســفال منقوش) و بخش دیگر آن در عصر مفرغ (با ســفال ساده و خاکســتری) قرار گرفته لذا از دوره دوم دو نوع ســفال منقوش و خاکســتری به دست آمده . این ظروف بیشتر به شکل کاسه و ساغر می باشند.

کاسه ها، ســاغر ها و ظروف لبه دار می باشند و با نقوش راست گوشه با یک یا دو نقش  در میان یک کادر قرار گرفته اند. نقوش بر روی این ظروف به صورت عمودی، افقی، تلفیقی، مورب و متمرکز سازمان یافته اند.

در دوره سوم از نظر فرم، ابداعاتی به چشم میخورد. بدین ترتیب که ظروفی به شکل سبوهای دهانه تنگ شبیه قمقمه، کاسه هایی با ته مخروطی و ظروف لوله دار متداول شــده اند.

آثار مکشوفه ار تمدن حصار

• آثار و ادوات گلی شامل ظروف و چرخهای سفالی سردوک های پشم ریسی سفالی ،چرخ های گلی دو مخروطه ،قالب هائی که برای ریختن مس مذاب برای ساختن اشیای مسی بکار می رفته همچنین گوی های گلی فلاخن.
• مجسمه های کوچک حیوانات و انسان به اشکال و اندازه های مختلف.
• مجسمه حیوانات شامل قوچها ، بزهای کوهی ،گاو و مرغابی و ظروف سفالی به شکل حیوانات که ساخته شده از گل وسنگ و مس وطلا.
• مهرهای مسطح ساخته شده از گل، مس و سنگ که مناظر نما یش داده شده بر روی مهرها قابل مقایسه با نقوش مهرهای استوانه ای است که در دره ی سند کشف شده است.
• برروی بعضی ازاین مهرهای مسی صحنه هائی که مجالس شکار را معرفی می نماید مشاهده می شود.
• آثار و ادوات فلزی که بصورت اشیا واسلحه.
• دیگهای فلزی بزرگ،خنجرها ،چاقوها ، سر نیزه ها ،تبرها ،کلنگها ،سرگرزها ،تیشه ها ،پیکان ها ،سنجاقها میخها ،سوزنها ،دستبندها ،انگشترها ،گوشواره ها.
• اشیائ تزئینی مانند آئینه وغیره که عموماَ از سرب ،مس ،برنز، نقره وطلا ساخته شده اند.
• ظروف تزئینی بسیار جالب از جنس سرب، نقره ، طلاوسنگ مرمر درضمن حفاری بدست آمده است وبه خوبی نشان دهنده ی وضعیت بسیار مطلوب و مرفه ساکنان این تپه در آن  زمان می باشد.

مطالعه بیشتر ⇐ گیاهان در شهر سوخته، نسوختند

در پایان

تمدن حصار از کهن ترین تمدن های فلات مرکزی ایران است که در دامغان کنونی و صد دروازه قبلی قرار دارد. این شهر از پایتخت های سلسله اشکانیان است. آثار به دست آمده از تمدن حصار، از نظر طرح و فرم در سه دوره طبقه بندی میشوند. در هر دوره با توجه به نیاز ها و شرایط جامعه و متریال موجود، شیوه ساخت و نقش پردازی این سفالینه ها دچار تغییر و تحول شده است.

در باب نحــوه قرارگیری و چیدمان نقوش روی ظروف می توان گفت نقش ها در دوره اول و دوم بیشتر یکتا هستند و نقوش تکراری کمتر دیده می شود، ولی در دوره سوم  نقوش، از تکرار بیشتری برخوردار اند.

نقوش روی ظروف در میان یک چارچوب و کادر طراحی شده اند. خطوط استفاده شده بر نقوش سفالینه ها، در دو دوره اول و دوم اکثرا به صورت صاف و منحنی می باشد و بر خلاف این دو  دوره، در دوره سوم کیفیت غالب، خطوط صاف است.

رعایت ثبات در نقوش، بیانگر صفت پایداری در هنر نقاشــی روی سفال حصار می باشد و روند کند دگرگونی ویژگی های نقوش هم اشاره به پیوستگی، تداوم و تکامل تدریجی نقوش در طی زمان، در این تمدن دارد.

منابع

Fa.wikipedia.org

Mizboon.com

atharebartar.com

jfava.ut.ac.ir