تعامل انسان و طبیعت در آثار نقاشان معاصر ایران ( با رویکرد به آثار سهراب سپهری)

مدت ها است مختصات کیفیت تعامل انسان با طبیعت به دلیل تصرفات اکولوژی انسان از طبیعت مختل شده است. این امر موجب تنزل ساحت طبیعت به عنوان مهم ترین متغیر طبیعی، میشود. با آنکه به واسطه تغییرات پلت فرم های زندگی اجتماعی فاصله ای میان تعامل انسان و طبیعت ، ریشه دوانده است، لیکن هنر با هر پیشه و پیشینه ای، با توجه و تاکید بر آرایه ها و ابزار های موجود، خصوصا نقاشی، در جهت نیل به ایجاد و اثبات این تعامل و ارتباط، کوشیده است. مقاله پیش رو با تعریف و توضیح اصالت معنایی طبیعت و طبیعت گرایی در نقاشی به بررسی و جست و جوی این عامل در آثار نقاشان معاصر ایران ، از جمله سهراب سپهری نیز میپردازد. سپری از پیشگامان و تاثیر پذیران مکتب ناتورالیسم است که تاثیر و بهره وری مستقیم از عناصر طبیعی در آثارش مشهود است. وی با خلق آثارش وفا داری به اقلیم اش را نیز، نشان داده است.

طبیعت و طبیعت گرایی

طبیعت با معادل انگلیسی ( nature ) از لغت لاتین ( natura) به معنا تولد گرفته شده است. کلمات (nation) به معنی ملت، ( native ) به معنای همشهری و ( innate  ) به معنای مادر زادی، همگی ریشه در این کلمه دارند.

طبیعت و انسان دارای تاریخچه وجودی نزدیک و گاها مشترک ، و اهمیت و مرتبه یکسان هستند. نظام طبیعت الگویی جز درون انسان نیست. انسان با کنترل طبیعت، به حفظ آن دست یافته است.

پیدایش ، ظهور و رجعت انسان، به پشتوانه طبیعت محقق میشود. طبیعت گرایی به رابطه منسجم و شکل گرفته انسان و طبیعت تاکید و تمرکز دارد. این رویکرد مصر بر پذیرش، نمایش و احترام به تمامیت چیستی ای است، که ما از طبیعت دیده و سراغ داریم. نقش مکمل این دو در تعامل و تقابل با یکدیگر محل اعتنا و اتکا است. به این معنی که هیچ خواستگاه و رویکردی در طبیعت نیست، که شکل مترقی آن در ساختار انسان نباشد. این تشابه منجر به تمایلی میشود که انسان را به رجعت به طبیعت گرایش میدهد. تنها راه رسیدن به درک و بینش طبیعت، پیوستن و یکی شدن با طبیعت است.

هنر و طبیعت

هنر نماینده فرهنگ و بینش یک جامعه است و آثار هنری، نماد این بینش. آثار هنری به واسطه آموزش و نمایش، میتواند رسانه و رساله ای برای نشان دادن ارزش های ادوار جامعه باشد. هنرمند به عنوان مصرف کننده و مشارکت کننده در امور طبیعت، با شمایل تجسمی ناقل زیر متن هایی از طبیعت و خواستگاه آن است. هنر با سخن گویی  به روز شده در هر عصر، زمینه رشد قامت و فهم مکاتب هنری است.

هنر طبیعت گرایی ( ناتورالیسم)

مکتب ناتورالیسم ماحصل تحولات قرن نوزدهم میلادی است. قیام و پاسخ در مقابل سبک هنری رمانتیسم در طول در غالب دو مکتب شکل گرفت، رئالیسم و ناتورالیسم. طبیعتگرایی مفهومی متضاد با چکیده نگاری است.

طبیعت‌گرایی یا ناتورالیسم اصطلاحی است در تاریخ هنر برای توصیف سنخی از هنر که در آن طبیعت بدان‌گونه که به نظر میآید، بازنمایی میشود . مشاهده عینی واقعیت شالوده این سبک است.

در میان هنرهای تجسمی، تنها مکتب وفادار به طبیعت، ناتورالسیم یا طبیعت گرایی می باشد، که شامل نقاشی توصیفی از طبیعت به همراه پیکره های انسانی است با کمترین تغییرات و تصرفها به نمایش در می آورد.

ناتورالیست ها به شکلی مشخص و با نگرشی مدون و مبتنی بر رو نگاری از جهان، اعتماد به طبیعت و زندگی پیرامون ، سمت و سو گرفتند. تلاش در امتناع از کاویدن معنای نهفته مفاهیم محیطی، تقلیل جنبه های ناخوشایند و پیش پا افتاده و پس رونده و خشن زندگی وفا داری محض و عینی از طبیعت ( خواه زشت، خواه زیبا)  در کنار تفکر برداشت و نمایش بی چون و چرا از ویژگی آثار هنرمندان ناتورالیسم است. این مکتب در تمامی انواع ادبی و هنری جای دارد. هنر طبیعت گرایی در میان نقاشان معاصر ایران نیز مسیر خود را جسته است.

تاریخچه حضور طبیعت در نگارگری ایرانی

در نگاره های باقی مانده از زمان رواج هنر نگارگری ( صفویه )، طبیعت، به عنوان پس زمینه ای برای روایت داستان به کار برده میشده است. منظره ‌پردازی و گرایش به طبیعت در نگارگری، شاخه‌ای از هنر طبیعت‌ گرایی است که پیشینه باستانی دارد و  ریشه در باورها و آیین ‌و مناسک نیاکان ما دارد. هنر نگارگری ایران وفادار به اصول طبیعت گرایانه است. در هنر نگارگری، نمونه هایی نمادین یا مبالغه آمیز از طبیعت، در پس زمینه نقاشی هایی با موضوعات دینی، اساطیری، ادبی دیده میشود. طبیعت به عنوان عنصر با شکوه و تعیین کننده و هم گام با محتوای ادبی ، در زیبایی شناسی در هنر نگارگری، به کار میرود. در نقاشی اصیل ایرانی طبیعت به عنوان شمه ای از عالم مثال است.

با گسترش فضا سازی باغ و بیشه در عصر صفوی مردم بخشی از اوقات خود را در باغ و بیشه ها و فضا هایی چون طبیعت سپری می کردند، که این رفتار اجتماعی در بیشتر نگاره ها بازتاب یافته است.

با اهمیت گرفتن درختان و عناصر گیاهی ، نگاره ها به طبیعت نزدیک، و به صورت واقعی در محیط طبیعی پیرامون نگارگر پدیدار شدند. در فضا سازی و طبیعت پردازی هنر نگارگری، عناصر و پیکره ها متناسب  با محیط به کار رفته اند. به این معنی که هرچه پیکره ها جوان تر و شاداب تر بوده اند درختان نیز جوان تر و شاداب تر و پوست آنها سبز یا سفید به عنوان نمادی از جوانی به تصویر در آمده اند و نگارگر در مواجه با پیکره ای که دارای سن بیشتری بوده درختان را با شیارهای عمیق و در حالتی خمیده تر به تصویر کشیده است..

طبیعت در نگارگری ایرانی به سه طریق شناسایی میشود :

• نگاره هایی که شمایل و چیستی طبیعت را در ذهن هنرمند نگارگر نشان میدهد.
• نگاره هایی که با تصویر و جزییات کامل و مشخص از باغ های ایرانی هستند.
• نگاره هایی که به نمایش اعمال انسانی و ارتباط او با طبیعت پرداخته است.

دوره آموزشی کارگاه طراحی

طبیعت گرایی در نقاشی نقاشان معاصر ایران

نقاشی‌ معاصر ایران با‌ تشکیل‌‌ دانشکده‌ هنرهای زیبای تهران ظهور کرد و با گرایشهای شبه امپرسیونیستی به‌ سرعت، سبک ها و روشهای مختلف را تجربه نمود. از خلال‌ بررسی‌ و چگونگی‌ همین گرایش ها است که‌ میتوان به تغییر و تحولات‌ نقاشی‌ نوین و نقاشان‌ معاصر ایران پی ‌برد.

نقاشی معاصر ایران به دوره ای اطلاق می شود که از دهه 1320 آغاز شده است و تا کنون ادامه دارد. در این رساله چهار تن از نقاشان که فعالیت خود را از دهه های آغازین این دوران شروع کردند. طبیعت وسیله بیان این هنرمندان است. اما نوگرایی نقاش ایرانی‌ در دهه بیست، پرهیز از ثبت عینا از طبیعت‌ محسوس‌ بود‌.

توجه به طبیعت ایران و ساخت ئ سازه های کهن روستایی آن در میان نخستین نسل ‌های هنرمندان معاصر ایرانی به نوعی تلاش برای بازگشت به ریشه‌ های فردی و فرهنگی بوده ‌است.

نگرش ناتورالیستی به طبیعت، همچنان به حیات خود ادامه داده و نقاشانی چند را همچنان وفادار به خود‌ نگه‌ داشته‌ است. دید ساده و گزارش گرانه‌ نسبت‌ به‌ مناظر، چهره ‌ها، اشیا‌ و به‌ طور کلی طبیعت، اجرای‌‌ ناتورالیستی‌ شبه عکس این آثار، باعث مقبول افتادن‌ اینگونه نقاشیها نزد عامه مردم گردیده است‌ و تقریبا‌ در طول تاریخ نقاشی معاصر ایران‌ تا‌ امروز، اینگونه‌‌ آثار‌، آثاری‌ آشنا و قابل فهم تشخیص‌ داده شده که‌ قطعا جلب نظر عامه نیز نموده‌اند.

سبک کاه گلی در نقاشی ، از ثمره های هنر دوران معاصر است. مارکو گریگوریان  کاهگل را به عنوان شیرازه و بن مایه کاری خود برگزید و آثاری پدید آورد که دیوارهای کاه گلی خانه‌ های روستایی ایران را تداعی میکردند. او تلاش داشت تا دریافت خود را به صورتی مدرن اما وام گرفته از غرب ارائه دهد. موضوعات آبستره او شامل مناظر و دشت‌ های ایران میشدند. از دیگر هنرمندان سبک کاه گلی میتوان به پرویز کلانتری اشاره کرد. وی خانه‌ های روستایی ایران را بر روی بوم نقاشی برد و با گِل، کاه، و گاهی کاشی، منظره‌ های سنتی زادگاه خود زنجان را به تصویر کشید.

اشراق و عرفان در کنار «رجعت به طبیعت» در کارهای ابوالقاسم سعیدی نیز به چشم میخورد. در نقاشی ‌های وی، طبیعت به شکلی تجریدی به تصویر کشیده شده است که نمایشگر لحظات فشرده و متوقف شده از زمان یک درخت یا باغ هستند گل ‌ها و درختان در آثار سعیدی، نمایشی باشکوه از بهشت موعود هستند که نسخه جدیدی از نگرش هنرمندان نگارگر است.

طبیعت در نقاشی های سهراب سپهری

از دیگر هنرمندان  و شاید مهم ترین هنرمند معاصر این عرصه و سبک، سهراب سپهری است که دیدگاهی بدیع و شعر گونه به طبیعت داشت که در آن، اجزای طبیعی در شکل حقیقی شان کشیده شده‌اند . سپهری نقاشی خود آموخته و از معدود هنرمندان ایرانی بود که نگاهی دریافتی و موثر از هنر شرق (ژاپن و هند) داشت. سپهری در آثارش متمرکز بر طبیعت است. مطالعات او در مورد مفاهیم ذن بودایی از طبیعت و زندگی به عنوان پایه و اساس شعر و نقاشی اوست

رویکرد وی به طبیعت، بازگشت به ریشه‌ های کویری خود (کاشان) در فضایی شاعرانه و عرفانی به ساده ‌ترین و نمادین ترین باور از طبیعت بود. سپهری از همان آغاز و همواره به طبیعت با شگفتی می نگرد. چنین ذهنیتی دستمایه کار او می شود.

شکل‌ و فرم های ساده با کمترین پیرایش و خودنمایی رنگی، بهترین راه ابراز برای نقاشی هایی است که همه چیز را ساده میخواهد. شکل‌ ها در نقاشی‌ های سهراب اگرچه ثابت هستند، اما نگاه نقاش در بسیاری از تابلوها به همان اشکال تکرار شونده، نگاهی متفاوت است. تنه درخت استوار ترین بخش درخت است و او با تمرکز بر آن اشاره بر قدرت دارد. شیفتگی او در نشان دادن بخش‌ های تنه، به جای مجموع درخت، تعمدی است.

یکی از معروف‌ ترین و شاخص ترین  آثار او مجموعه نقاشی ‌های تنه درخت است. این مجموعه یادگار دورانی است که تحت تأثیر نقاشی هند دست به قلم میبرد. تنه درخت استوار ترین و ساده‌ ترین بخش درخت ، اما برای سهراب تنه درخت مفتون کننده بود.

افق‌ های ثابت و بی‌ حرکت که با خطی ساده نشان داده شده‌اند، خانه ‌های کوچک کاه گلی که بیشتر در گوشه پایینی تابلو جا گرفته‌اند، درخت‌ ها و بخش‌ های گزینش شده از طبیعت ، از جمله عناصر ثابت در آثار سپهری اند.

نگاه سهراب سپهری به طبیعت در نقاشی‌ ، از همان نگاه کلی نشات میگیرد که از او در شعر سراغ داریم. تصاویر با کلمه ساخته  و مزین شده او  در نقاشی، ابزار تصویرگری را به شکل دیگری عین میکند. او با نقاشی کردن امکان دیگری را در کنار شاعری برای بیان و بروز در اختیار میگیرد.

سپهری در آثارش بر رنگ ذاتی طبیعت تاکید بسیاری دارد. از این رو در نقاشی ‌های او هیچ اثری از سبزی درختان و برگ ها وجود ندارد. هم چنین هیچ نوری نمیتواند رنگ کاه گلی های خانه ‌های آفتاب زده کویر را بی رنگ و محو کند. آنها با رنگ‌ های طبیعی گل و کاه شان در بزرگی کویر جا گرفته‌اند.

رویکرد حسی سپهری به رنگ در طبیعت ، بینش انتزاعی را پشت سر نهاده و باز به طبیعت روی آورده است. مجموعه رنگ ‌های سپهری مخصوص و معطوف به اقلیم اوست. گرچه انسان در نقاشی‌ سهراب سپهری حضور ندارد، اما هر چه او خلق میکند، آکنده از حس و بیانی انسان‌ نما است.

در پایان

بشر برای احیای رابطه خود با طبیعت در تلاش است و ارتقا، اصلاح و اجماع مفاد این ارتباط ، در دستور کار تمام جوامع موثر بشری  با هر پیشه و پیشینه ای نیز قرار گرفته است. انسان برای جبران این خسران با روی آوردن به طبیعت در عرصه های گوناگون هنر، به مثابه مرکز و مسند انتقال و تبادل ایده و داده، برای این هدف کوشیده است. در سالهای اخیر و معاصر ایران، هنرمندانی با بهره گیری از طبیعت و طبیعت پردازی در آثارشان، دین خود را به اقلیم و طبیعت از طریق استفاده از عناصر طبیعت، از جمله درختان ادا کردند. سهراب سپهری از هنرمندان معاصر ایرانی که نه تنها در اشعارش، رجعت به طبیعت دیده میشود، بلکه در تصویر گری هایش نیز، اقدام و احترام طبیعت به وضوح دیده و درک میشود.

منابع:

Sid.ir